Điện mặt trời nguồn năng lượng của tương lai

Ngày 1/6 vừa qua, ngành năng lượng mặt trời toàn cầu đã “chết đứng” khi Chính phủ Trung Quốc đột ngột ra quyết định hạn chế số dự án lắp mới đủ tiêu chuẩn nhận hỗ trợ từ FIT. Theo phân tích của các chuyên gia, với động thái này sẽ có ít nhất 20GW năng lượng mặt trời dự kiến được phát triển tại Trung Quốc trong năm nay sẽ bị hủy bỏ.

Khi chân ướt chân ráo bước chân vào ngành năng lượng mặt trời cách đây hơn 10 năm, Jinko Solar (có trụ sở đặt tại Thượng Hải) chỉ là một doanh nghiệp nhỏ. Tuy nhiên may mắn của Jinko Solar là có được lợi thế công nghệ và sự “tiếp sức” tài chính từ phía Chính phủ.

Có thể khẳng định ngành năng lượng mặt trời trên toàn cầu sống nhờ vào tiền trợ cấp. Điển hình nhất, chính sách giá ưu đãi năng lượng mặt trời (FIT) đã đưa Đức trở thành thị trường năng lượng mặt trời lớn nhất thế giới vào năm 2010. Để có được nguồn cung các tấm pin năng lượng với giá rẻ, người Đức tập trung vào thị trường Trung Quốc. Các khoản cho vay được trợ cấp tựa như chính sách trợ giá, giúp các nhà sản xuất còn non trẻ của Trung Quốc bán sản phẩm với giá thấp hơn các đối thủ Mỹ và châu Âu.

Và khi các khoản trợ cấp năng lượng mặt trời châu Âu bị cắt đứt do khủng hoảng nợ công tại khu vực này, Chính phủ Trung Quốc lại “giang rộng cánh” để nâng đỡ cho các “đứa con” trong ngành năng lượng tái tạo. Học tập kinh nghiệm của Đức, Trung Quốc bắt đầu áp dụng cơ chế  FIT để phát triển hàng loạt trung tâm năng lượng mặt trời ở vùng phía Tây xa xôi của quốc gia này. Đến năm 2013, Trung Quốc đã vượt mặt “người khổng lồ” Đức để vươn lên trở thành thị trường tấm pin năng lượng mặt trời lớn nhất thế giới. Trong năm 2017, quốc gia này đã lắp đặt 53GW điện mặt trời, gần gấp 5 lần Mỹ – thị trường tấm pin năng lượng mặt trời lớn thứ 2 thế giới. Đồng thời nhà sản xuất Jinko Solar của Trung Quốc cũng trở thành nhà cung cấp tấm pin năng lượng mặt trời lớn nhất thế giới khi bán ra gần 10GW điện mặt trời trên toàn cầu vào năm ngoái. Trong Top 10 nhà sản xuất hàng đầu thế giới trong ngành này thì có đến 6 doanh nghiệp của Trung Quốc.

Tuy nhiên những thăng trầm trong ngành năng lượng mặt trời cũng cho thấy rõ sự bấp bênh của ngành kinh tế tiềm năng này. Các khoản trợ cấp mạnh mẽ có thể “châm ngòi” cho sự bùng nổ của thị trường, nhưng một khi các khoản trợ cấp này bị cắt đứt thì thị trường cũng rơi vào tình trạng sụp đổ. Ngày 1/6 vừa qua, ngành năng lượng mặt trời toàn cầu đã “chết đứng” khi Chính phủ Trung Quốc đột ngột hạn chế số dự án lắp mới đủ tiêu chuẩn nhận hỗ trợ từ FIT. Động thái này đã tác động mạnh đến thị phần của Jinko Solar cũng như các doanh nghiệp năng lượng mặt trời khác của Trung Quốc, điển hình là First Solar – một trong những nhà cung cấp tấm pin năng lượng lớn nhất nước Mỹ.

Theo phân tích của các chuyên gia, với quyết định của Chính phủ Trung Quốc, sẽ có ít nhất 20GW năng lượng mặt trời dự kiến được phát triển tại quốc gia này trong năm nay sẽ bị hủy bỏ. Một khi nhu cầu suy yếu, giá tấm pin Trung Quốc sẽ giảm tới ít nhất 1/3.

Theo chuyên gia Benjamin Attia của hãng tư vấn Wood Mackenzie, sức hấp thụ năng lượng mặt trời trên các thị trường mới sẽ còn phụ thuộc vào việc giá giảm nhanh như thế nào và 2018 có thể sẽ là năm đầu tiên ngành năng lượng mặt trời toàn cầu rơi vào trạng thái bão hoà kể từ năm 2000 đến nay.

Kể từ khi đạt tới độ cạnh tranh về giá với các nguồn năng lượng truyền thống như than đá, khí tự nhiên, điện hạt nhân thì ngành năng lượng mặt trời toàn cầu cũng dần mất đi những ưu đãi. Anh, Tây Ban Nha và một số quốc gia khác tại châu Âu đã giảm mạnh cơ chế FIT. Tất cả dấy lên nghi vấn: thời kỳ trợ cấp năng lượng mặt trời có phải đã kết thúc? Và trường hợp Trung Quốc có thể được xem là đáp án. Các chuyên gia kinh tế lý giải do mức thâm hụt quỹ trợ cấp dành cho các nhà phát triển năng lượng mặt trời đã tăng lên tới khoảng 15 tỉ USD vào năm 2017; bù vào khoản tăng này sẽ làm căng thẳng tình hình tài chính công nên Chính phủ Trung Quốc mới quyết định từ bỏ cơ chế FIT.

Mặc dù các sáng kiến FIT không còn nữa nhưng thay vào đó sẽ xuất hiện các chính sách trợ cấp mới. Chuyên gia Paolo Frankl thuộc Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) cho biết thời gian gần đây Trung Quốc đã đưa vào thử nghiệm cơ chế “đấu giá ngược” Top Runner – một sáng kiến thay thế cho FIT hiện đang phổ biến tại nhiều quốc gia trên thế giới. Theo đó nhà đầu tư nào đưa ra mức giá thấp nhất khi xây dựng và điều hành các dự án năng lượng mặt trời sẽ thắng thầu. Giá đấu là giá mà nhà đầu tư đồng ý bán phần điện năng họ tạo ra trong các hợp đồng thỏa thuận mua điện dài hạn (PPA).

Kết quả tại những quốc gia có nhiều nắng như Mỹ (bang Arizona, tiểu bang Nevada) Mexico, Abu Dhabi, Ấn Độ đã xuất hiện những hợp đồng PPA các mức giá đấu thấp đáng ngạc nhiên. Gần đây tại Trung Quốc, giá các hợp đồng PPA cũng đã thấp hơn nhiều so với giá FIT; thậm chí  có hợp đồng PPA có giá thấp hơn cả giá điện chạy than. Lợi ích mà các hợp đồng PPA mang lại có ý nghĩa rất lớn đối với Trung Quốc. Bởi lẽ mức giá tấm pin thấp hơn (do nguồn cung dư thừa tạm thời) sẽ khuyến khích các hợp đồng đấu thầu có giá thấp hơn nữa, qua đó vừa tiết kiệm ngân sách cho Chính phủ và khiến cho giá năng lượng mặt trời trở nên cạnh tranh so với than đá.

Hiển nhiên ai cũng khẳng định PPA tốt hơn FIT song vẫn nổ ra các cuộc tranh cãi nảy lửa rằng PPA hay FIT về bản chất đều như nhau,  đều là hình thức trợ cấp làm méo mó thị trường. Tuy nhiên chúng ta vẫn phải thừa nhận một điều trong tình hình hiện nay, dù ở Trung Quốc hay ở bất kỳ quốc gia nào, sẽ rất khó xây dựng một nhà máy điện nếu không có sự hỗ trợ nào từ phía Chính phủ.

Quyết định hạn chế số dự án lắp mới đủ tiêu chuẩn nhận hỗ trợ từ FIT của Chính phủ Trung Quốc mặc dù sẽ khiến các dự án lắp đặt mới bị chững lại một thời gian song lại giúp ngành năng lượng mặt trời toàn cầu trở nên “khỏe mạnh” hơn trong dài hạn. Sự chuyển dịch này có thể thúc đẩy nhanh quá trình liên kết trong ngành ở Trung Quốc, đưa 4 thành phần sản xuất chính (polysilicon (silic đa tinh thể), tấm wafer, tế bào năng lượng mặt trời, tấm pin) về chung một nhà như ở Jinko Solar.

Theo nghiên cứu của Công ty Bloomberg New Energy Finance, đến năm 2019 các quốc gia trên thế giới sẽ quan tâm nhiều hơn đến năng lượng mặt trời do giá tấm pin giảm. Điện mặt trời càng rẻ càng hấp dẫn và cạnh tranh hơn, nhất là ở những nước nghèo đang chật vật xoay xở trước nhu cầu điện tăng nhanh.

Victor Thai