Củng cố chuỗi liên kết giữa người nông dân trồng mía và nhà máy đường

Từ bao lâu nay mối quan hệ giữa nhà máy đường và người nông dân trồng mía thường là quan hệ “cộng sinh”. Tuy nhiên trên thực tế việc phân phối lợi nhuận giữa nông dân và nhà máy vẫn còn nhiều bất cập và chưa được giải quyết thỏa đáng, trong đó phần thua thiệt thường thuộc về phía người nông dân.

Tại Hội nghị Tổng kết niên vụ mía đường 2020/2021, đại diện Hiệp hội Mía đường Việt Nam (VSSA) cho biết niên vụ mía đường 2020/2021, sản lượng mía nguyên liệu được các nhà máy tiêu thụ và đưa vào chế biến chỉ đạt 6.739.417 tấn (dự kiến đầu vụ là 7.498.060 tấn) – thấp nhất trong 20 niên vụ mía đường gần đây tính từ vụ 1999/2000. Sở dĩ sản lượng mía tiêu thụ và chế biến sụt giảm và nảy sinh nhiều bất cập trong mua – bán mía nguyên liệu niên vụ 2020/2021 là do một số vùng mía tiếp tục bị ảnh hưởng bởi hạn hán, bão lụt làm suy giảm cả diện tích lẫn năng suất và chất lượng mía…..Ngoài ra giá đường các vụ trước xuống thấp do tác động cạnh tranh quyết liệt của các loại đường giá rẻ có nguồn gốc nhập khẩu từ nước ngoài, từ lậu và gian lận thương mại.

 Thời điểm Bộ Công Thương ban hành Quyết định 477/QĐ-BCT ngày 09/02/2021 về áp dụng thuế chống bán phá giá và thuế chống trợ cấp tạm thời đối với một số sản phẩm đường mía nhập khẩu có xuất xứ từ Thái Lan, để khuyến khích người nông dân duy trì diện tích trồng mía, mở rộng thêm diện tích trồng mới, từng bước khôi phục diện tích vùng mía nguyên liệu, các nhà máy đường trong nước đã nâng giá mua mía cho bà con từ 800.000 đồng – 850.000 đồng/tấn lên mức 900.000 đồng – 1.100.000 đồng/tấn (tùy theo vùng). Tuy nhiên do là quyết định áp thuế chống bán phá giá và thuế chống tợ cấp tạm thời, thời điểm ban hành Quyết định 477 lại rơi vào giai đoạn cuối vụ sản xuất mía, không thuận lợi cho việc trồng mới cây mía ở đa số các vùng nguyên liệu nên bà con nông dân cũng không thể ngay lập tức tăng được diện trồng mía.

Một nguyên nhân nữa là dù diện tích mía nguyên liệu giảm nhưng khi vào vụ chế biến thì giá đường lại tăng, dẫn đến tình trạng tranh mua mía nguyên liệu giữa các nhà máy đường liên tục tái diễn ở nhiều vùng nguyên liệu (gay gắt nhất là ở khu vực Duyên hải Nam Trung bộ và Tây Nguyên), hậu quả là làm nảy sinh nhiều vấn đề tiêu cực. Một số nhà máy đường hoặc thương lái mía cạnh tranh không lành mạnh đã dùng các chiêu “cho chữ đường”, “cho tỷ lệ tạp chất”, “cho cước vận tải”… đối với nông dân để tranh mua mía nguyên liệu. Trong khi đó do nhận thức cùng với thói quen sản xuất còn bất cập nên khi thu hoạch mía, nông dân tại một số địa phương thường không làm sạch nguyên liệu theo đúng quy chuẩn. Chính vì vậy bà con phải chấp nhận bị trừ tỷ lệ % tạp chất cao, có nơi lên tới 5% hoặc 6%. Điều này không chỉ ảnh hướng đến giá trị của cây mía, thu nhập của chính người trồng mía mà còn tác động tới hiệu quả chế biến của các nhà máy đường. “Tình trạng tranh mua mía nguyên liệu không lành mạnh giữa các nhà máy đường thông qua “chính sách ngầm” đã và đang gián tiếp phá vỡ mối liên kết lành mạnh giữa các nhà máy đường với người nông dân trồng mía, gây bất ổn cho sự phát triển của các vùng nguyên liệu mía tập trung” – đại diện VSSA nhấn mạnh.

Ngoài ra hình thức phổ biến nhất trong mua mía nguyên liệu và thanh toán tiền mía giữa các nhà máy đường với người nông dân hiện nay vẫn là căn cứ theo “chữ đường (CCS)”. Vấn đề là toàn bộ quá trình lấy mẫu, đánh giá tạp chất và phân tích CCS đều do các nhà máy đường thực hiện. Dù trang thiết bị và quy trình phân tích đều đã được các cơ quan đo lường chất lượng kiểm tra, kiểm định định kỳ theo quy định về quản lý tiêu chuẩn đo lường chất lượng của Nhà nước song trên thực tế qui trình lấy mẫu, đánh giá tạp chất và CCS vẫn có nhiều lỗ hổng kỹ thuật, đặc biệt là việc thực hiện không có tính độc lập, chính vì vậy rất dễ dẫn đến tiêu cực, không thể đảm bảo được tính công bằng, minh bạch. Điều này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp tới lợi ích của người nông dân mà còn ảnh hưởng gián tiếp đến mối quan hệ cộng sinh giữa nhà máy đường và nông dân.

Theo khảo nghiệm của Viện Nghiên cứu Mía đường Việt Nam, đa số các giống mía người nông dân đang trồng tại Việt Nam hiện nay đều có chữ đường từ 11 CCS trở lên, thậm chí có những giống đạt tới 13 hoặc 14 CCS. Thế nhưng báo cáo tổng kết niên vụ mía đường 2020/2021 của VSSA cho thấy, CCS bình quân mía nguyên liệu vụ này do chính các nhà máy đường đánh giá chỉ ở mức 10,2 CCS – thấp hơn so với chữ đường thực.

Theo nông dân Hồ Thành Biên (ngụ Tây Ninh), các nhà máy đường vẫn thường mua mía với giá thấp hơn giá trị thực và bản thân ông cũng là một nạn nhân. “Với trình độ canh tác của mình cùng với việc tăng cường cải tiến, ứng dụng khoa học kỹ thuật, đẩy mạnh cơ giới hóa…, chữ đường mía nguyên liệu của tôi phải đạt từ 11 CCS trở lên nhưng nhà máy đường lại đánh giá khoảng 10 CCS (hoặc nhỉnh hơn). Tôi không tin kết quả như vậy là chính xác nhưng người nông dân như tôi không có đủ kiến thức về vấn đề này, lại không có đủ phương tiện kỹ thuật, điều kiện để giám sát, nên không có cách nào khác là phải chấp nhận kết quả đánh giá của nhà máy đường” – ông Biên than thở

Có thể thấy trong ngành mía đường, cây mía giữ vai trò vô cùng quan trọng, thậm chí cây mía còn được ví như nước, các nhà máy đường là cá, không có nước thì cá sẽ chết. Nghịch lý ở chỗ dù có cây mía mới làm ra hạt đường nhưng thị trường đường (giá cả) lại quyết định sự phát triển ổn định hay không của cây mía. Theo một chuyên gia trong ngành, chữ đường CCS tại Việt Nam không tùy thuộc vào giống mía mà chủ yếu phụ thuộc vào giá đường, tức vụ nào giá đường trên thị trường tăng, nhà máy đường tiêu thụ tốt và có lời, sản lượng mía sụt giảm thì thường CCS mía của nông dân cũng được các nhà máy đánh giá tăng lên, ngược lại giá đường giảm thì CCS thường cũng bị đánh tụt giảm.

Chừng nào những khúc mắc về phân tích xác định CCS, đánh giá tạp chất trong mía nguyên liệu còn chưa được minh bạch, rõ ràng, công bằng cũng như chưa có sự chia sẻ lợi ích công bằng, hài hòa thì chắc chắn mối quan hệ “cộng sinh” giữa nhà máy đường và người nông dân vẫn sẽ còn lỏng lẻo và dễ dàng bị phá vỡ bất cứ lúc nào. “Người nông dân đóng góp phần lớn công sức để làm ra giá trị của hạt đường song lại nhận về phần mình những thua thiệt. Điều này thật bất công. Các nhà máy đường cần phải trung thực, minh bạch, công bằng trong qui trình đánh giá, phân tích xác định tạp chất cũng như CCS, có như vậy thì người nông dân trồng mía mới yên tâm và tin tưởng vào các nhà máy đường” – ông Biên nhấn mạnh.

Như Anh