Cuộc chiến chống gian lận xuất xứ – Nhiều cam go và thách thức

Thời gian qua cuộc chiến chống gian lận xuất xứ hàng hóa của Việt Nam đã có những chuyển biến đáng khích lệ. Tuy nhiên đặt trong bối cảnh hội nhập ngày càng sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu, Việt Nam không thể chủ quan, lơ là bởi chúng ta sẽ còn đối mặt với nhiều trường hợp lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại (PVTM), gian lận xuất xứ hàng hóa tinh vi hơn nữa…

Những chuyển biến rõ nét

Theo thống kê của Cục PVTM (Bộ Công Thương), hết quý I/2021 đã có 203 vụ việc PVTM do 21 quốc gia/vùng lãnh thổ khởi xướng điều tra đối với hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam; trong đó năm 2020 có 39 vụ, cao gấp hơn 2,5 lần tổng số vụ việc trong cả năm 2019. Đáng chú ý, số lượng các vụ việc chống lẩn tránh nhằm vào hàng hóa xuất khẩu từ Việt Nam đang có dấu hiệu gia tăng, xuất phát từ việc một vài nước cho rằng hàng hóa xuất khẩu từ Việt Nam sử dụng nguyên liệu chính được nhập khẩu từ những khu vực đang bị họ áp dụng biện pháp PVTM.

Cục PVTM lưu ý thêm trên thương trường nói chung, sau khi biện pháp PVTM được áp dụng, rất có khả năng doanh nghiệp xuất khẩu sản phẩm sẽ tìm cách sử dụng xuất xứ của một nước thứ ba để tiếp tục xuất khẩu hàng hóa vào thị trường của nước nhập khẩu đang áp dụng biện pháp PVTM. Đây được xem là hiện tượng chuyển hướng thương mại và các hành vi lẩn tránh biện pháp PVTM như vậy có thể dưới hình thức chuyển tải, khai sai hải quan, các phương thức gian lận hải quan khác hoặc có chuyển đổi không đáng kể tại nước thứ ba.

Đặt trong bối cảnh các vụ gian lận xuất xứ, lẩn tránh biện pháp PVTM, chuyển tải bất hợp pháp ngày càng diễn biến phức tạp, Bộ Công Thương đã chủ động phối hợp với các Bộ/ngành trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 824/QĐ-TTg ngày 4/7/2019 phê duyệt Đề án Tăng cường quản lý nhà nước về chống lẩn tránh biện pháp PVTM và gian lận xuất xứ (Đề án 824). Đề án được xây dựng trên nguyên tắc đảm bảo tính khả thi, đưa ra các nhiệm vụ, kế hoạch và lộ trình triển khai cụ thể nhằm thực hiện mục tiêu bảo vệ sản xuất trong nước, chiến lược phát triển bền vững xuất khẩu; kết hợp đồng bộ với các đề án chương trình đang triển khai liên quan đến phòng chống gian lận thương mại nói chung và lẩn tránh thuế nhập khẩu nói riêng để tận dụng các nguồn lực cũng như đảm bảo tính tập trung, nhất quán.

Ngay sau khi Đề án 824 được phê duyệt, các Bộ, ngành đã tích cực, chủ động triển khai các nhiệm vụ mà Thủ tướng Chính phủ giao thông qua việc ban hành các kế hoạch hành động, thành lập các tổ công tác, triển khai thực hiện nghiêm túc trên thực tế. Danh sách cảnh báo các mặt hàng có nguy cơ gian lận xuất xứ, chuyển tải bất hợp pháp nhằm lẩn tránh biện pháp PVTM đã được Bộ Công Thương xây dựng và cập nhật định kỳ để gửi các Bộ/ngành, UBND các tỉnh/thành phố. Đối với công tác ngăn chặn và xử lý nghiêm các hành vi gian lận xuất xứ nhằm lẩn tránh biện pháp PVTM, Bộ Công Thương chỉ đạo các cơ quan cấp giấy chứng nhận xuất xứ tăng cường công tác kiểm tra, đấu tranh với hành vi gian lận thương mại về xuất xứ, đặc biệt các mặt hàng nhạy cảm. Các đơn vị chức năng của Bộ đã thực hiện kiểm tra thực tế hàng hóa tại một số doanh nghiệp có sử dụng nguyên liệu nhập khẩu được xác định xuất xứ theo tiêu chỉ cộng gộp.

Về phía Tổng cục Hải quan đã yêu cầu các đơn vị, đặc biệt là hải quan địa phương tăng cường kiểm tra, xác định vi phạm xuất xứ, chuyển tải bất hợp pháp; thiết lập tiêu chí phân luồng kiểm tra đối với doanh nghiệp xuất nhập khẩu có mặt hàng có rủi ro cao; thực hiện kiểm tra ngay doanh nghiệp khi có dấu hiệu giao dịch xuất nhập khẩu tăng đột biến đối với những mặt hàng thuộc đối tượng nghi ngờ; xây dựng kế hoạch chi tiết thực hiện kiểm tra, phát hiện các vụ việc gian lận, giả mạo xuất xứ. Ngoài ra Tổng cục Hải quan còn triển khai đồng bộ nhiều giải pháp như: khoanh vùng nhóm mặt hàng có nguy cơ gian lận, giả mạo giấy chứng nhận xuất xứ hàng hóa cao; rà soát xác định các giao dịch, doanh nghiệp xuất nhập khẩu có kim ngạch xuất nhập khẩu tăng đột biến so với năng lực, quy mô sản xuất để tiến hành phân tích, quyết định kiểm tra.

Tính đến cuối năm 2020, toàn ngành hải quan đã kiểm tra, điều tra, xác minh 76 vụ việc và phát hiện 24 vụ việc vi phạm về xuất xứ hàng hóa. Qua đó đã thực hiện tịch thu 3.590 xe đạp nguyên chiếc, hơn 4.000 bộ linh kiện xe đạp và hơn 12.000 bộ linh phụ kiện lắp ráp tủ bếp là tang vật vi phạm; đồng thời đã thu hơn 33 tỷ đồng (bao gồm số tiền thu lợi bất hợp pháp có được do thực hiện hành vi vi phạm; xử phạt vi phạm hành chính và trị giá tang vật vi phạm bị tịch thu). Điều quan trọng là thông qua kiểm tra, điều tra, xác minh, cơ quan hải quan cũng đã phát hiện một số hình thức gian lận phổ biến, đơn cử như doanh nghiệp đầu tư dây chuyền sản xuất sơ sài, nhập khẩu đầy đủ các bộ phận, linh kiện về và chỉ thực hiện một số công đoạn gia công đơn giản, sau đó lắp ráp thành sản phẩm hoàn chỉnh để lấy xuất xứ Việt Nam…Do toàn bộ linh kiện trực tiếp chuyển hóa thành sản phẩm hoàn chỉnh không đủ điều kiện đạt C/O “Việt Nam” theo quy định nên cơ quan hải quan đã có biện pháp xử lý hành vi vi phạm của doanh nghiệp.

Cần sự chung tay của doanh nghiệp

Đặt trong bối cảnh xuất khẩu một số sản phẩm của Việt Nam những năm gần đây có sự gia tăng nhanh chóng, kể cả những mặt hàng đang là đối tượng bị áp dụng PVTM của một số nước, Cục PVTM lưu ý các hiệp hội, doanh nghiệp và thông báo với các cơ quan chức năng cần tăng cường công tác kiểm tra, giám sát về xuất xứ và sau thông quan nhằm ngăn chặn các hành vi gian lận, lợi dụng Việt Nam để xuất khẩu hàng hóa của quốc gia khác.

Đặc biệt, theo Cục PVTM, việc xác định thế nào là thực hiện các công đoạn sản xuất tạo ra giá trị gia tăng không đáng kể là một vấn đề phức tạp, tùy thuộc vào từng mặt hàng cụ thể và theo quy định của mỗi quốc gia nhập khẩu có thể khác nhau. Vì vậy bên cạnh việc tăng cường công tác kiểm tra, giám sát, các cơ quan chức năng cũng đang phối hợp chặt chẽ với các cơ quan có thẩm quyền của nước ngoài để ngăn chặn những hành vi lợi dụng có tính chất cá biệt của một vài doanh nghiệp, đồng thời vẫn đảm bảo lợi ích chính đáng của đa số các doanh nghiệp làm ăn chân chính.

Xuất phát từ xu hướng bảo hộ của một số thị trường cũng như ảnh hưởng từ tình hình kinh tế thế giới vẫn gặp nhiều khó khăn, dự báo trong thời gian tới số lượng các vụ việc điều tra PVTM ở cả hai chiều xuất khẩu và nhập khẩu của Việt Nam sẽ nhiều hơn, khiến ngành hàng sản xuất trong nước đứng trước những thách thức, khó khăn mới, nhất là khi thực hiện các cam kết từ nhiều FTA quan trọng…Trước tình hình trên, để thực hiện một cách có hiệu quả hơn nữa các nhiệm vụ đã được Thủ tướng Chính phủ giao tại Quyết định 824/QĐ-TTg và Nghị quyết số 119/NQ-CP, Bộ Công Thương cùng các cơ quan, đơn vị sẽ tiếp tục cập nhật danh sách cảnh báo theo hướng có trọng tâm, trọng điểm định kỳ thông báo đến các đơn vị liên quan; rà soát lại các quy định liên quan đến chống gian lận xuất xứ, chuyển tải bất hợp pháp, bao gồm cả chế tài xử lý vi phạm và các bất cập liên quan đến quy định về ghi nhãn hàng hóa xuất khẩu để có đề xuất sửa đổi, bổ sung nếu cần thiếtl tăng cường thanh tra, kiểm tra các trường hợp nghi ngờ gian lận xuất xứ. Đồng thời, tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các cơ quan có thẩm quyền ở nước nhập khẩu để trao đổi thông tin, phối hợp xử lý các vụ việc gian lận xuất xứ, chuyển tải bất hợp pháp nhằm lẩn tránh biện pháp PVTM, chia sẻ kinh nghiệm đấu tranh phòng chống các hành vi gian lận xuất xứ, chuyển tải bất hợp pháp.

Cục PVTM cho rằng bên cạnh những nỗ lực của Chính phủ, rất cần có sự tích cực, chủ động tham gia, phối hợp của doanh nghiệp – những người hưởng lợi cũng như bị ảnh hưởng trực tiếp từ biện pháp của nước ngoài áp dụng. Theo đó doanh nghiệp cần không tham gia, tiếp tay cho các hành vi gian lận xuất xứ, chuyển tải bất hợp pháp.  Trong trường hợp phát hiện các dấu hiệu vi phạm, Cục PVTM khuyến cáo doanh nghiệp cần chủ động phối hợp với các cơ quan chức năng để điều tra, ngăn chặn, tránh để hành vi của một vài doanh nghiệp làm ảnh hưởng tới các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh chân chính.

Thành Nam